حتماً تا به حال درباره IQ یا همان بهره هوشی خیلی چیزها شنیده اید و حتماً شنیده اید که اگر کودکی IQبالاتری داشته باشد حتماً در بزرگسالی انسان تحصیل کرده و موفقتری خواهدبود. شاید به همین خاطر است که تعداد زیادی از والدین از همان دوران قبل از مدرسه رفتن نگران کیفیت یادگیری فرزند دلبند خود و مدارسی که قرار است او در آنها درس بخواند هستند. غافل از اینکه امروزه تحقیقات علمی نشان داده که تنها داشتن هوش عقلانی زیاد برای کسب موفقیت کافی نیست و علاوه بر IQ ویژگی های دیگری نیز نیاز است که امروزه به آن هوش هیجانی می گویند.
اما منظور از هوش هیجانی چیست؟
به طور خلاصه هوش هیجانی ( Emotional Intelligence ) یعنی:داشتن ظرفیتی برای شناخت احساسات و هیجانات خود و دیگران و استفاده از این هیجانات به نحو مناسب برای برقراری ارتباط بهتر با خود و دیگران.
عصبانیت یک هیجان و یک احساس است و فردی که دارای هوش هیجانی بالاتری باشد می داند این عصیانیت را چه وقت، کجا با چه کسی و چگونه ابراز کند تا به جای اینکه برایش دردسر تولید کند، راه گشا باشد.
اینجا لازم است درباره خود کلمه هیجان بیشتر بدانیم هیجان کلمه ای است که در فارسی بیشتر برای احساسات و حالات پرشور و پر انرژی از آن استفاده می کنیم. ولی در روانشناسی برای بیان تمام حالات احساسی و روانی مثبت و منفی و علایم جسمانی همراه آن به کار می رود.هیجانات مثل خشم، ترس، عشق و محبت، تنفر، امید، نامیدی، نگرانی، احساس حقارت، غرور، غم و اندوه، شادی، تعجب، شرم، پشیمانی، دلسوزی و …
اهمیت هوش هیجانی در چیست؟
دانشمندان زیادی عقیده دارند که می توان هوش هیجانی را در کودکان و حتی بزرگسالان پرورش و افزایش داد. اما چرا پرورش و رشد هیجانی مهم است؟ به چند دلیل:
1. به منظور برخورد با موقعیت های تهدید کننده و خطرناک:
کودک 3 ساله ای را در نظر بگیرید که در معرض خطر دزدیده شدن توسط یک سارق کودک است. بچه ها معمولاً به طور غریزی و از راه هیجانات خود متوجه خطرناک بودن موقعیت می شوند اگر سارق به زور متوسل گردد او شروع به داد و فریاد و دست و پا زدن می کند. (کاری که شاید در موقعیت های دیگر برای شما خوشایند نباشد) که باعث می شود احتمال نجات خود را افزایش دهد.تحقیقات نشان می دهد کودکان دارای هوش هیجانی بیشتر موقعیتهای خطرناک را سریع تر تشخیص داده و عکس العمل نشان می دهند و در نوجوانی نیز احتمال کمتری وجود دارد که جذب دوستان ناباب و انحرافات اجتماعی شوند.
2. برای کمک به دیگران:
حساسیت و هوش هیجانی بالاتر به کودکان کمک می کند تا نیازهای دیگران را درک کرده و حداقل از طریق همدلی به آنان کمک کنند.با پیروی از هوش هیجانی بچه ها می آموزند که احساسات و هیجانات نیازها و تمایلات همه انسانها به یکدیگر شبیه نیست. رسیدن به چنین درکی به افزایش شفقت و احترام به احساسات و تفاوتهای فردی دیگران منجر می گردد که این خود اساس همدلی (یکی از مهارت های هوش هیجانی) است. با پرورش هوش هیجانی، فرزندان ما پی می برند انسانها زمانی کامل می شوند و احساسات بهتری خواهند داشت که با یکدیگر همکاری کنند.
1.به منظور ایجاد حس مسئولیت پذیری:
هوش هیجانی به ما کمک می کند تا از دو طریق فرزندانی با مسئولیت پذیری بیشتر داشته باشیم.
الف) با آموزش کودکان مبتنی بر اینکه مسئولیت احساسات و هیجانات خود را بپذیرند،به جای اینکه بر این باور باشند که دیگران احساسات آنان را همچون عروسکس تحت کنترل دارند.مثال: به جای اینکه بگوید (او باعث عصبانیت من شد) بگوید: من عصبانی شدم. می توانیم به آنان بیاموزیم وقتی احساسات منفی دارند حق انتخاب نیز دارند انتخاب هایی مثل اقدام کردن، تغییر دادن، ابراز وجود به شکل کلامی یا نوشتاری، یادگیری و اتخاذ دیدگاههای متفاوت. به یاد داشته باشیم هیچکدام از ما بر روی محیط خود صد در صد کنترل نداریم. ولی بر روی هیجانات خود
می توانیم کنترل داشته باشیم. باتوسل به مهارت های هوش هیجانی می توانند بیاوزند با استفاده از افکار خود هیجانات مثبت تری را تجربه کرده و در نتیجه رفتار مناسب تری از خود نشان دهند. رفتار مناسب تر دو نتیجه دارد 1. از اینکه خوب عمل کرده اند احساس بهتری نسبت به خود خواهند داشت (که به اعتماد به نفس بیشتر کمک می کند )2. در دیگران احساس خوبی را ایجاد می کنند (که در روابط اجتماعی آنان موثر بوده و این نیز خود عزت نفس را ارتقاء می دهد.)
ب)برای مسئولیت پذیری بیشتر این است که به آنان بیاموزیم با استفاده از احساسات خود با روش های اجتماع پسند تری اقدام کنند،با دو پرسش از خود که راهنمای اقدام مناسب خواهد شد: ( الان چه احساسی دارم؟ ) ( او یا آنان چه احساسی دارند؟).
تحقیقات نشان داده کودکانی که از نظر هیجانی سالم تر و با هوش تر هستند ویژگی های زیر را دارند:
1.یادگیرندگان بهتری هستند.
2.مشکلات رفتاری کمتری دارند.
3.درباره دیگران احساسات بهتری دارند.
4.در مقابل فشار همسالان بهتر مقاومت می کنند.
5.خشونت کمتری دارند و قادر به همدلی بیشتری هستند.
6.در حل مشکلات و تعارضها بهتر عمل می کنند.
7.رفتارهای خود تخریبی ( مثل استفاده از مواد مخدر، مصرف مشروبات الکلی، … ) کمتری دارند.
8.دوستان بهتر و بیشتری دارند.
9.بیشتر از دیگران قادرند هیجانات خود را کنترل کنند.
10.خوشحالتر، سالمتر و موفق تر از دیگران هستند.
ویژگی های هوش هیجانی
هوش هیجانی مجموعه ای از اجزای مرتبط به هم هستند که اجزا یا مولفه های این مجموعه عبارتند از:
آگاهی از هیجانهای خود، بیان هیجانها، آگاهی از هیجانهای دیگران، مدیریت هیجان ها.
1.آگاهی از هیجان های خود:
مسئله ای که در بحث هوش هیجانی مطرح می شود این است که ما تا چه اندازه به هیجانهای خود آگاهیم. برای مثال فرض کنید هنگام رفتن به محل کار با فردی درگیر می شوید. ساعت ها پس از آن برخورد احساس ناراحتی و بدخلقی بر رفتار شما حاکم می شود و بی دلیل به اطرافیان خود پرخاش می کنید. در صورت عمیق شدن به این ماجرا متوجه می شوید که این برخورد تاثیر کاملا ناخوشایندی در سایر رفتارهای شما داشته است.بنابراین در نخستین مولفه هوش هیجانی مهم آن است که شما بتوانید از آنچه در درونتان می گذرد آگاه باشید.
2.بیان هیجان ها:
دومین مولفه هوش هیجانی چگونگی بیان هیجان ها است. بیان نکردن هیجان ها موجب عوارض مختلف روحی و جسمی می شود.برخی پژوهشها نشان داده اند که اگر انسانها روزانه هیجان های خود را بنویسند، کمتر به پزشک مراجعه خواهند کرد. ما باید یاد بگیریم هیجانها را درست بیان کنیم. وقتی هیجان را بیان کنید پالایش اتفاق می افتد و وقتی بیان نکنید گیرهای هیجانی و در حالت شدید فلج هیجانی ایجاد می شود. اگر یک دستتان چمدان و دست دیگر کوله پشتی و … باشد نمی توانید چابک حرکت کنید. هنگامی که ما هیجان ها را بیان نمی کنیم باعث سنگینی هیجانی می شود یعنی اگر طرف را بشکافیم می بینیم این همه هیجان را با کوله باری از سختی حمل می کند و فشارهای زیادی را متحمل می شود که نتایج بسیار بدی دارد. بیان هیجان ها می تواند از ساده ترین رفتارها تا پیچیده ترین آنها را در بر گیرد. پژوهش های مختلف در ابعاد سازمانی نشان داده اند که اگر بخواهیم سلامت سازمان را تامین کنیم باید بتوانیم رفتاهای تهاجمی را کم کرده رفتار بیانگر را تقویت کنیم. و این امر تنها با آموزش صورت می گیرد.
3.آگاهی از هیجانهای دیگران:
افراد دارای هوش هیجانی،نسبت به هیجان های دیگران فوق العاده حساس، دقیق و هوشیارند، در حالی که افراد فاقد هوش هیجانی کاملاً به هیجان ها و احساسات دیگران بی توجهند. فهم هیجان های دیگران به طور عمده از دو راه صورت می گیرد:
الف ) توجه دقیق و آگاهانه به رفتارهای غیر کلامی.
ب) افزایش و ارتقای مهارتهای گوش دادن.
4. چهارمین مولفه هوش هیجانی مربوط به مدیریت هیجانهاست. دو راه بیشتر وجود ندارد؛ یا خشم،شما را مدیریت می کند یا شما خشم را مدیریت می‌کنید. در مورد هیجانات مثبت نیز همین گونه است ممکن است شما در مذاکره خیلی خوشحال شوید و شادی شما را مدیریت کند و حتی این امر موجب بازندگی شما شود. مدیریت هیجان ها به معنی مدیریت آگاهانه، ماهرانه و خلاقانه آنهاست و تنها کسی که هوش هیجانی بالا دارند. می توانند آنها را مدیریت کنند.
منابع:
هوش هیجانی، نویسنده:دانیل گلمن، مترجم:نسرین پارسا، نشر ساوالان،تهران،1386
هوش هیجانی و مدیریت در سازمان(مبانی نظری، شیوه‌های آموزش و ابزارهای سنجش)، سبحانی نژاد، مهدی و یوزباشی، علیرضاتهران، انتشارات یسطرون.1387
هوش هیجانی، دکتر تراویس برادبری، ترجمه مهدی گنجی، ویراستار: دکتر حمزه گنجی، نشر ساوالان، تهران، ۱۳۸۴.
